نگاه تمدنی ما

پس از گذشت 150 سال از آشنایی ما با تمدن جدید غرب و پس از تلاش 80 ساله ما برای ورود به دروازه های تمدن جدید، شاید آسان تر بتوانیم داشته های خود را نقادانه مورد واکاوی قرار دهیم. شاید بتوان مدعی شد که ورود ما به وادی تجدد تاثیرات مثبت و منفی زیادی داشته است و جامعه امروز ما تفاوت های ماهوی ملموسی با جامعه دوران منتهی به مشروطه دارد. به بیان دیگر شاید بتوان مدعی شد که آشنایی ما با تمدن متجدد نوعی از رنسانس را در جامعه ما شکل داده است.
شاید صاحب نظران این نوزایی را نپذیرند و شاید آن را کامل ندانند. اما انکار تغییر نگرش و تلقی های مردم در مواجهه با مسایل مختلف، ممکن نیست. جامعه ای به شدت سنتی با گرایش های اغلب دینی که محور رفتارش میراث سنتی اوست، با جامعه ای که خود را روبروی دروازه های تمدنی و حتی آماده عبور از تمدن جدید می داند، تلقی های دینی در او تعدیل شده و همه چیز حتی دین را متعلَّق شناسایی خود قرار داده است، تفاوت های ماهوی دارد.
این تغییر به واسطه ماهیت متصرفانه تجدد در همه جوامع غیرغربی متظاهر است. همه جوامع توسعه نیافته یا در راه توسعه چنین وضعی دارند و با عالمی مواجه شده اند که برای رسیدن به آن تلاش می کنند. در واقع برای جبران کاستی ای که از آن تعبیر به عقب ماندگی می کنند تلاش می نمایند. اما اگر این سخن حمل بر نگاه ناسیونالیستی نشود، باید گفت این وضع در ایران قدری متفاوت است. در این تردیدی نیست که جامعه ایرانی نیز مانند سایر جوامع توسعه نیافته از بی تاریخی رنج می برد و خود را بین گذشته سنتی خود و تمدن غرب معلق می بیند؛ اما گذشته ای که امروز ایرانی رشحاتی از آن را همچنان با خود دارد، گذشته ای تمدنی است. سنت های معدود باقی مانده در جامعه ما اگرچه نظم تمدنی ندارد و در بلبشوی هجوم فرهنگ تکنیک زده ی غربی، مانند غریب دور مانده از وطن است، اما با انسان توسعه نیافته ایرانی از تمدنی سخن می گوید که هنوز هرچند کم با او نسبت دارد. تمدن باستانی ایران و تمدن اسلامی دو تمدنی است که انسان ایرانی با آنها زیست کرده و رگه ها و بقایای آن را هنوز با خود دارد. درست است که نگاه امروزی او به سنت هایش متاثر از رویکرد شرق شناسانه ای است که بعد از ورود به تمدن جدید، در او پدید آمده است، اما حتی همین نگاه او را متوجه امری می کند که می تواند این تعلیق آزار دهنده تاریخی را به سرانجامی مطبوع تحویل کند. یعنی انسان ایرانی بیش از سایر ملل توسعه نیافته ظرفیت برون رفت از بی تاریخی را دارا است. این سخن را نباید سیاسی تلقی کرد. زیرا محور اصلی شکل گیری تمدن یعنی طرح آینده، مستلزم درک درست از گذشته و حال است. من اکنون ادعا نمی کنم که جامعه ما و حتی نخبگان ما درک درستی از گذشته و حال خود دارند، اما آیا بقایای تمدن هایی که انسان ایرانی با آن زیست کرده، نمی تواند این تحریک و تحرک را در انسان ایرانی به وجود آورد که نظم جدیدی را سامان دهد؟
چندی پیش در کتابی خواندم که مدعی شده بود بر اساس نظرسنجی یک موسسه غربی، فیلیپینی های امریکا اقلیتی هستند که تمایل دارند هرچه بیشتر در فرهنگ غربی چه در ظواهر و چه در زیست و رفتار غربی مستحیل شوند. در همان نظرسنجی گفته شد ایرانی های امریکا کمترین تمایل را برای پذیرش ارزش های غربی و بیشترین تلاش را برای حفظ هویت ایرانی خود می کنند. غرض این نیست که بگویم ایرانی ها به دنبال تمدن هستند و لذا خود را حفظ می کنند، یا برای بازگشت به گذشته از پذیرش ارزش های مدرن پرهیز می کنند. خیر ایرانی ها هم متمایل به پذیرش مدرنیته هستند اما این پذیرش با سایر جوامع توسعه نیافته قدری تفاوت دارد و این تفاوت در گذشته ی تمدنی اوست.
تعلیق در میان سنت های پیشین و پذیرش ارزش های مدرن، مانند سایر جوامع توسعه نیافته و در راه توسعه، در ایران دو گروه سنت گرایان مخالف مدرنیته و تجددگرایان مخالف سنت را ایجاد کرده است. اگرچه مخالفان سر سخت و نرم هم در هر گروه دیده می شوند، اما در هر دوی این گروه ها وجه مشترکی وجود دارد. وجه مشترک این دو گروه این است که ضمن نگاه تمدنی به مسایل و ارتباط دادن همه مسایل سیاسی و اقتصادی به ریشه های فکری و فرهنگی، هر گروه جامعه خود را با کانون تمدن جدید مقایسه می کند. مثلا طرفدار سیاسی مدرنیته وقتی شاخصه های توسعه سیاسی را بررسی می کند، ایران را با امریکا قیاس می کند. در اقتصاد با آنکه فاصله اقتصادی شدیدی وجود دارد به جای قیاس ایران با کشورهایی مثل ترکیه، خود را با امریکا و آلمان قیاس می کند. سنت گرایان نیز وقتی با مدرنیته مخالفت می کنند، مثالهایی از نقاط کانونی تمدن غربی می زنند و با کشورهای پیرامونی کاری ندارند. این شاید ناشی از نگاه تمدنی جامعه ما باشد که ناخودآگاه و متاثر از گذشته تمدنی او دارد. کمتر کشوری در دنیا شاهد دو تمدن بزرگ و دوران های اوجی بوده است که تاریخ را دستخوش تحولات عمده کرده است. ایران (به مفهوم حوزه فرهنگی و نه جغرافیایی کنونی) شاید تنها سرزمینی باشد که این هویت تمدنی بزرگ را دارد.
پس لاجرم جامعه ما به رغم درگیری با هویت توسعه نیافته خود، کورسویی دارد که نه تنها برای ورود به تمدن جدید به او مدد می رساند، بلکه می تواند با در انداختن طرحی نو در پی عبور از تجدد باشد. اگر ما به گذشته به صورت پدیدارشناسانه و چنان که هست، بنگریم و وضع امروز خود را بازشناسیم و دشواری های راه تجدد را نیز سهل نینگاریم، نه تنها دچار توهم نخواهیم بود بلکه می توانیم در زایش فکری و فرهنگی در عصر پایان مدرنیته، نقش ایفا کنیم. البته نباید فراموش کرد که مدرنیته نظمی جهانی و متصرف طرح کرده است و برای عبور از آن نیازمند گفتگو با این تمدن هستیم.هرچند در گفتگوی تمدنی قصد غلبه و سیطره نیست، بلکه هم زبانی است برای گشایش فروبستگی های موجود و ارائه طرح نوین.

کوتاه سخن آن که جامعه ما به رغم آشفتگی های عصر بی تاریخی خود و تعلیق بین سنت های تمدنی و سنت های تمدن جدید، این ظرفیت را دارد که به شکل گیری نوعی دیگر از تمدن نیز مدد رساند.

https://telegram.me/ahmadseyfi